< <

<

Seymil Xantington (Amérika)

Abduréhim Dölet, Adil Abduqadir Terjimisi

111- Bölüm shekilliniwatqan medeniyet tertipi

6- bab yer shari siyasining hezaret jehette orunlashturulushi

…………………….……………………………

Arisaldi döletler: medeniyet özgertishning meghlubiyiti.

Arisaldi döletler özlirining mediniyet salahiyitini qayta békitish üchün, az dégendimu üch xil aldinqi shertni hazirlishi kérek. Birinchi, mezkur döletning siyasi, iqtisadiy sahediki serxilliri choqum omumyüzlük bu heriketni qollishi hem buninggha qizghin bolishi kérek. Ikkinchidin, héchbolmighanda amma bu ishqa nisbeten choqum sükütte turushi kérek. Üchinchidin ular salahiyetlinidighan medeniyettiki yétekchi orundiki dölet (tolisi gherp) choqum buni qobul qilishni xalishi kérek. Salahiyetni qayta békitish bir siyasi, ijtimaiy, tüzülme we hezaret jehetlerdiki uzaq muddetlik, üzülüp qalidighan, azapliq bir özgirish jeryani.

Rosiye. Bu dölet 90-yillardin buyanqi birnechche yil ichide bir arisaldi döletke aylinip qaldi, méksika izchil bir arisaldi dölet bopkelgenidi, Türkiyimu nechche on yildin buyan ashundaq dölet. Buninggha sélishturghanda, Rosiye bir nechche esirdin buyan shundaq bir arisaldi dölet. Uning méksika, Türkiyege oxshimaydighan yéri shuki, u yenila bir asasliq mediniyetning yadro döliti. Eger türkiye yaki méksika muwapiqiyetlik halda özini qaytidin gherp mediniyitning ezasi ikenliki békitelise, buning islam mediniyiti yaki méksika muwapiqiyetlik halda özini qaytidin gherp mediniyitining ezasi ikenlikini békitelise, buning islam mediniyiti yaki latin medeniyitige bolghan tesiri nahayiti ajiz yaki cheklikrek bolishi mumkin. Eger Rosiye bir gherp döliti bopqalsa, prawuslawiye dini medeniyiti qayta mewjut bolmaydu. Sowét ittipaqining halakiti rusiyilikler arisida Rosiye we gherbning qaysisi merkez dégen mesile toghrisida munazire qozghiwetti.

Rosiye bilen gheripning medeniyet munasiwiting özgirishi töt bashquchni bashtin kechurdi. Birinchi basquch impirator pétirning dewrigiche (1689-1725). Eyni waqtta kéwian döliti we muskwa döliti gherptin mustesna bolup, musteqil halette mewjut idi. Gherbiy yawropa jemiyiti bilen asasen dégüdek alaqisi yoq idi. Rossiye medeniyiti wizantiye mediniyitining bir ewladi bolup tereqqiy qildi hem 13-esirdin 15-esrgiche Rosiye Mongghullarning hökümranliqi astida turdi. Rosiye asasen dégüdek özini ghérip medeniyiti salahiyitige ige qilidighan tarixiy hadisilerni bashtin kechürmigen, kechürsimu nahayiti az bolghan, mesilen, rum katolik dini, féodalizm, edebiyat-sen’et güllinishi, diniy islahat, kéngeymichilik, mustemlikileshtürüsh, aqartish herkiti we milliy döletlerning meydan’gha kélishi qatarliqlar. Gherp medeniyitining sekkiz alahidilikining yettisi---din, til, din bilen siyasining ayrilishi, qanun bilen bashqurush, ijtimaiy köp menbechilik, wekil apparatliri, shexischilikler pütünley dégüdek rosiyining tarixida mewjut bolghan emes. Emma, birdinbir éhtimalliqqa ige ayrim ehwal wizantiye arqiliq Rosiyege tarqalghan grétsiye, rumlarning klassik mirasliri. Shunga, bu rumdin biwasite gherpke tarqalghinidin zor derijide perqlinidu. Rosiye medeniyiti kéwian we muskwadin ibaret yerlik menbening, wizantiyening küchlük tesirining we Mongghullarning uzaq hökümranlighining mehsuli. Bu tesirler xilmuxil küchlerning tesiride kélip chiqqan gherbiy yawropa bilen qilche oxshimaydighan bir xil jem’iyet we hezaretni meydangha keltürdi.

17-esirning axirliri impérator pétir 1697-1698-yilighiche bolghan yawropa sepiride rosiyining yawropagha oxshashimaydighanlighini hem yawropadin köp arqida ikenlikini bayqidi . u öz dölitini zamaniwilashturushqa we gherbleshtürüshqa bel baghlidi, u xelqini yawropaliqlargha téximu oxshitish üchün, Rosiyege qaytip kelgendin kéyin qilghan birinchi ish aq söngeklerning saqilini chüshürghüzüsh boldi hem ularning uzun yektek, uchluq qalpaq kiyishini cheklidi cheklidi. Pétir gerche sirillirlik élipbeni bikar qilmighan bolsimu, uni özgerti we addiylashturdi hem uninggha gherbning söz birikmilirini kirgüzdi. U yene Rosiye armiyisini tereqqiy qildurush we zamaniwilashturushni birinchi orunda qoydi. Bir déngiz armiyisi qurdi. Esker békitish tüzümi békitip, dölet mudapiye sanaitini berpa qildi. Téxnika mekteplirini tesis qildi, gherpke oqushqa adem ewetti, hem gherbtin qoral, paraxot yasash, déngizchiliq, bashqurush tüzülmisi, shundaqla herbiy unum üchün kem bolsa bolmaydighan bilim-téxnikilarni kirgüzdi. Bu islahatlarni élip bérish üchün, u baj tüzülmisini zor küch bilen islahat qildi we kéngeytti. Hetta, u hökümranliqning kéyinki mezgilliride hökümet qurulmisini özgertip teshkillidi. Impérator pétir rosiyini bir yawropa dölitila emes, belki yawropadiki chong dölet qilishqa bel baghlidi. U moskwani tashlap, san pétirborgda yéngi paytext qurup, shiwétsiyige “shimal urishi” qozghidi. Meqsidi rosiyening baltiqdiki hökümranliq ornini hem özining yawropadiki mewjutluqini tiklesh idi.

Emma, u dölitini gherbleshturush we zamaniwilashturush bilen birge diktatora tüzülmisini mukemmelleshtürüsh arqiliq siyasi we ijtimaiy köp menmenchilikni keltürüp chiqiridighan har qandaq yoshurun yiltiz larni yoqitip, rosiyining asiyache alahidilikini kücheytti. Rosiyide aqsöngeklerning küchi ezeldin küchlük bolmighan. Pétir aqsöngeklerning wezipe ötüshini kéngeytip, kélip chiqishi yaki ijtimayi ornini emes, belki töhpisini asas qilidighan derije tüzümini berpa qilip, ularning ornini yenimu ajizlashturdi. Aqsöngek larmu déhqanlargha oxshash mejburiyet öteydighan bolup, kiyin kustinni ghezeplendürüwetken “tiz pukken aqsöngekler tüzümi’’ shekillendi. yanchilar aptonomiyisi téhimu qeklendi, chünki ular yer we pomshichiklargha téhimu mehkem baghliwétildi. Prawoslawiye dini ilgiri döletning kontrolliqida idi, kiyin uni char padishah teyinligen dini kéngesh kontrol qilidighan we özgertip teshkilleydighan boldi. Shu waqttiki warisliq tüzümni meyli qandaq bolmisun, char padishah özining warisini belgilesh hoquqigha érishi. Bu özgirishler arqiliq pétir bir tereptin Rosiyide zamaniwilashturush bilen gherpleshtürüshni zich baghlisa, yene bir tereptin diktatura tüzümni ornitip, her ikkila jehette ülge tiklep berdi. Lénin, stalin lar, yékatirna II we Aléksandir II lermu yene melum derijide pétirning endizisige egiship, her xil usullar bilen rosiyini gherpleshtürüsh we zamaniwilashturush qa tirishti. Shuning bilen birge mustebit hoquqinimu kücheytti. az dégendimu 20-esirning 80-yillirining bashlirighiche, Rosiyide démokratiyini teshebbus qilghuchilar adette asasen dégüdek gherpleshtürgüchiler idi, emma, gheriplishish ni teshebbus qilghuchilar démokratiyini teshebbus qilghuchilar emes idi. Rosiyining tarixi sawaqliri merkizi hakim mutleqliqning ijtimaiy we siyasi islahatning aldinqi sherti bolghanliqida. 20-esirnning 80-yillirining axiri gorbachifning hemkarlashquchiliri ashkariliqning iqtisatni erkinleshtürüshke élip kelgen tosalghulirigha qarshi turghanda, bupakitni tonup yitelmigenlikidin qattiq epsuslandi.

Pétirning rosiyini yawropaning bir qismigha aylandurushi yawropani rosiyining bir qismi qilishidin muweppeqiyetlik boldi. Osmanli émpériyisige sélishturma bolghini shuki, Rosiye émpériyisi tediriji halda yawropa xelqara séstimisining asasliq heqliq, dep qaraldi. Dölet ichide pétirning islahati bezibir özgirishlerni élip keldi, emma uning jemiyiti yenila arilashma jemiyet idi. Azraq serxillarni hésapqa almighanda, asiya we Wizantiyining usuli, tüzülmisi, étiqadi Rosiye jemiyitide yenila yétekchi orunda idi, buninggha nisbeten, yawropaliqlar wee ruslarmu mushundaq qarashta. Di mastiré mundaq deydu; “bir rusning yaqisidin alsang, bir tatarni yarilandurup qoyisan”. Bétir bir arsaldi dölet qurup chiqti. 19-esinde slawizmchilar we gherplishishni teshebbus qilghuqilarning hemmisi bu bexitsiz dölet üchün qayghurushti hemde bu xil weziyetni rosiyining özining jewherliri bilen üzül-késil yawropalishish yaki yawropaning tesirini yoqitish arqiliq axirlashturush mesilside keskin talash-tarrish yüz berdi. Chaadayifdek gherplishishni teshebbus qilghuchilarmu; “quyash gheripning quyashi”, ruslar uning bilen özining warisliq qilish tüzümini yortishi we özgertishi kérek, dédi. Danilwéskiydek slawizmchilarning gep-sözlirini taki 20-esirning 90-yilliridimu anglighili bolatti. U yawropalishish tirishchanliqini “kishilerning turmush usulini yoqqa chiqirip, yat, chet elche formilarni öz formilirimizgha dessitish’’, “chet el tüzümlirini ariyetke élip, uni Rosiye tupriqigha köchürüsh”, “sirttin kelgen yawropa mewqeside turup rosiyining ichi, xelqara munasiwetliri we turmush mesilisige qarash xuddi ilgirikidekla ruslarni ywropaghila mas kélidighan köz eynek bilen közetkenlik” dep eyiiiplidi. Uningdin kiyinki Rosiye tarixida pétir gherplishishni teshebbus qilghuchilarning qelbide qehrimangha, qarshi turghuchilarning qelbide bolsa sheytangha aylandi. Kéyinkilerning eng esebiy wekilliri 20-esirning 20-yilliridiki yawro-asiyachilar bolup, ularning petirni hain dep eyiplidi. Hem bbolshiwiklarning gherplishishtin waz kéchip, yawropagha hiris qilghinidin hem qaytidin moskwa gha köqüp kirginidin tentene qilishti.

Boshiwiklar inqilabi Rosiye bilen gherb munasiwitining 3- basquchini achti. U ilgirki ikki esirge sozulghan chüshiniksiz, müjimel 2- basquchqa qetiy oxshimaydu. U bir xil gherbte berpa qilinghan, emma gherb idéologiyiside mewjut bolalmaydighan siyasiy, iqtisadiy tüzüm ornatti. Slawizmchilar we gherbleshtürgüchiler Rosiye gherbning keynide qalmayla qalmastin, yene gherbke oxshashmaymu mewjut bolup turalamdu? Dégen mesile üstide talash-tartish qilishqanidi. Kommunistlar bu mesilini qaltis jayida hel qildi: ular Rosiye gherbke oxshashmaydu hem gherbke qetiy qarshi turidu, chünki u gherbtin ilghar, u kelgüside pütün dunyani qaplaydighan proltariyat inqilabigha rehberlik qilidu, dep qaridi. Rosiye asiyaning qalaq ötmüshini emes, ilghar sowétning kelgüsini gewdilendürdi. Emeliyette, inqilab rosiyini gherbning aldigha ötküzüwetti, uni gherbtin perqlendürdi. Xuddi bir slawizmchi éytqandek, “siler bizge oxshashmaysiler, shunga biz silerdek bolmaymiz” emes, belki kommunistik intérnatsionalda éytilghandek: “biz oxshashmaymiz, shunga siler axir bizdek bolisiler boldi.

Wehalenki, kommunizm sowét ittipaqi rehberlirini gherbtin ayrighandin bashqa, yene ular bilen gherb arisida küchlük munasiwet ornatti. Marks we éngilés gérpaniyilik, 19- esirning axiri we 20- esirning bashlirida ularning idiyisining asasliq sherhligüchiliri asasen gherbi yawropaliq. 1910- yiligha kelgende gherbi yawropa jemiyitidiki nurghun ishchilar teshkilatliri, ijtimaiy démokratik partiyiler we ishchilar partiyiliri ularning idéologiyisige étiqad qilatti hem gherbi yawro pada tesiri barghanséri zorayghan idi. Bolshéwik inqilabidin kéyin , yawropadiki sol qanat partiyiler kompartiye we sotsiyal partiyiler bolup bölündi. Bular yawropa jemiyitidiki küchlük küchler idi. Köp sandiki gherb döletliride marksizm qarashliri nahayiti bazar tapqan idi. Kommunizm we sotsiyalizm kelgüsining yüzlinishi dep qaralghan hem bundaq yaki undaq shekiller bilen siyasi serxillar ilim serxillirining himayisige érishkenidi. Shunga, rosiyidiki slawizmchilar bilen gherbleshtürgüchiler arisidiki rosiyining kelgüsi heqqidiki talash-tartishlarning ornini yawropa sol qanatliri we ong qanatlirining gherbning kelgüsi heqqidiki talash-tartishliri, shundaqla Rosiyide ashu kelgüsige bolghan yüzlinish alametliri barmu-yoq, dégen talash-tartishlar aldi. 2- dunya urushidin kéyin so wit ittipaqining küchi kommunizmning gherbtiki, bolupmu eng muhimi gherb kontrol qilghan gheyriy gherb medeniyiti jemietliridiki jelpkarliqini kücheytti. gheyriy gherb jemietliride gherbni aldimaqchi bolghan serxillar özi belgilesh, démokratiye dégenlerning gépini tola qilidu. Gherb bilen qarshilashmaqchi bolghan serxillar bolsa inqilab we milliyche azadliq herketlirini qozghaydu.

Gherbning idéologiyisini qollinish we uning bilen gherbke xiris qilish arqiliq ruslar melum menidin éytqanda tarixtiki herqandaq dewrdikidin gherbke téximu yéqinlashti hem gherbke téhimu ching chigildi. Gerche liberalism idéologiyisi bilen kommunizm idéologiyisining perqi bek zor bolsimu, melum menidin alghanda, ular yenila oxshash tilda sözleydu, kommunizm we sowt ittipaqining gumran bolishi gherb we Rosiye arisidiki bu xil siyasiy – idéologiyining öz ara rol oynishini axirlashturdi. Gherb erkin démokratiye axiri pütün sabiq sowt ittipaqi imqériyiside ghelbe qilidu, dep qaraydu hem shuni ümid qilidu. Wahalenki, bu kelgüsige pütiwétilgen ish emas. 1995-yilghiche erkin démokratiyining Rosiye we bashqa prawoslawiye jumhuriyetliridiki kelgüsi tolimu xire idi. Buningdin bashqa, ruslar barghanseri marksizmchilar gha emes, özige oxhsashqa bashlidi. Ruslar ghérip arsidiki hang kéngiyip ketti. Erkin démokratiye bilen marksizm, léninizzm arissiddiki toqunush idélogoyidiki toqunushtin ibaret. Gerche ularning arisidiki perq zor bolsimu, ular yenila zamaniwi, dindin xaliy, hemde eng axirida erkin, barawer, parawan jem’iyetni ishqa ashurushni meqset qilidu. Bu gherb démokiratchisi bir sowét ittipaqi marksizmchi bilen idiye jehette munazire élip baralaydu, emma bir prawuslawiye dini milletchisi bilen bolsa mumkin emes.

Sowét ittipaqi dewride solzjéntsénlar we saxaroflarning kommunizm telimatigha jeng élan qilishi bilen slawizjmchilar we gherplashtürgüchiler arisidiki küresh toxtidi. Kommunizm telimatining gumran bolushigha egiship, rosiyining heqqidiki bas-munaziriler yene qaynap ketti. Rosiye gherbning qimmet qarishi, tüzülme, emeliyet lirini qobul qilishi, gherpning bir ezasi bolush kérekmu? Yaki Rosiye yawropa we asiyani baghlaydighan özgiche prawoslawiye dini we yawro-asiya mediniyitini gewdilendurush kérekmu? Uning yawropa bilen asiyani baghlaydighan alahide, héchqaysi medeniyette yoq wezipisi bolghachqa, u ghrp madiniyiti bilen oxshashmaydu. Bu mesililerde ilim we siyasi sahediki serxillar ham awam arisida keskin ixtilap yüz berdi. Bir terep gheriplishish, “dunyawilishish” yaki “atlantiklishish” ni yeshebbus qilidu; yene bir tereptin, slawizimchilarning warisliri bolup, kishiler ularni “milletchiler”, “yawro-asiyachilar” yaki “küchlük döletning qollighuchiliri”, digendek namlar bilen ataydu.

Bu guruhlar aridiki asasliq ixtilap tashqi siyaset jehettiki hem melum derijide iqtisadiy islahat we döletning qurulmisi heqqidiki ixtilaplardur. Köz qarashlar bu qutuptin u qutupqa sekrep yüridu. Munazirichilerning bir teripi bolsa gorbachif himaye qilghan hem merkezlik gewdilendürgen “ortaq yawropa ailisi” nishanidiki “yéghi tepekkur” ni terghip qilghuchilar, shundaqla yilitsinning nurghun ali derijilik meslihetchiliri. Ular mundaq bir ortaq arzuni ipadilidi: Rosiye bir “normal dölet” ke aylinishi üchün, asasliq yette sanaet dölitining sekkizinchi ezaliqigha qobul qilinishi kérek. Ségéy stankiwichtek mötidil millatchimu Rosiye “atlantizim” yolini tashliwétip, bashqa döletlerdiki ruslarning turmushini bashta nezerge élishi, türkiye we musulmanlar bilen bolghan munasiwetni tekitlishi, “asiya we sherqqe paydiliq bolush pirinsipini chiqish qilip, bayliqlirimizni muwapiq texsimlep, tallash, munasiwet, menpeetlirimizni qaytidin teshkillishimiz kérek” dep qaridi. Bundaq teshebbustikiler yélitsinning rosiyining menpeetini gherpning menpeetige boy sundurghanliqini rosiyining herbi küchini ajizlashturup, sérbiyidek dostlirini qolliyalmighinini, rosiyighe ziyanliq iqtisadiy, siyasi islahat élip barghanliqini tenqid qildi. Bu xil yüzlinishning belgisi pétir swittiskining idiyisining qayta bazar tapqanliqi idi. U 20-yillarda Rosiye bir yekke-yigane yawro-asiya medeniyiti dégenidi.

Bir qeder esebiy milletchiler solzhétsséndek Rus milletqiliri we imp’’eriye milletchiliri dep ikkige bölündi. Solzhétssén barliq Ruslarni öz ichige alghan hem yéqin munasiwetke ige silawiyan prawuslawiye dinidiki we okrainaliqlarnimu qoshuwalghan, buningdin bashqa millet yoq bolghan bir Rosiye qurushni teshebbus qilatti. Kéyinkisi, mesilen, wiladimir zirinowiskidekler sowét ittipaqi impériyisini qaytidin qurushni, rusiyining herbiy küchini eslige keltürüshni teshebbus qilatti. Bular yehudiylarghimu, gherbkimu qarshi bolup, rosiyining diplomatiye siyasitini sherq we jenubqa qaritishni yaki musulmanlar jenubini (zirinowiski küchep teshebbus qilghan) kontrol qilishni we yaki musulmanlar bilen birliship gherbke qarishi turushni xalaytti. Milletchiler hen sérblarning musulmanlar bilen bolghan urushni qollaytti. Dunyawizmchilar we milletchilerning ixtilapi apparat jehette diplomatiye ministirliqi we herbi terepning pikir ixtilapida hem yélitsinning diplomatiye we bixeterlik siyasitining bir nishanidin yene bir nishanigha özgergenlikide eks étidu.

Rus jamaiti dimu mushundaq ixtilaplar körüldi. 1992-yili yawropadiki 2061 neper rosiyilikke qaritilghan bir qétimliq nuqtiliq tekshürüshte 40% adem “gherbke échiwétishni qollighan”, 30% adem “gherbni qobul qilmighan”; 24% adem “héchnime dimigen”. 1993-yildiki parlamént saylimida islahatni qollaydighan partiye we milletqi partiyiler 43.3% awazgha, otturdiki partiyiler 13.7% awazgha érishken. Shuninggha oxshash, 1996-yili 6-aydiki zungtung saylimida rusiyiliklerde yene bir qétim ixtilap yüz berdi. Texminen 43% adem gherbning közi chüshken yëlitsinni we islahatni qollaydighan partiyilerning namzatini qollighan, 52% adem milletchiler we kompartiye namzatlirigha bélat tashlighan. Rosiyining salayitidin ibaret bu merkizi mesilide 20-yillardiki Rosiye yenila bir arsaldi halette idi. Gherp-slawizmdin ibaret ikki yaqlimliq “rus millitining qénigha singip ketken xususiyiti”.

Türkiye. 20-esirning 20-we30-yilllirida inchikilik bilen pilanlan’ghan bir qatar islahatlarda ata türk mustapa kamal xelqni osmanli impériyisi we musulmanlarning tarixidin qutuldurmaqchi bolghanidi. Kamalizmning asasliq pirinsipi yaki “alte belgisi”—narod nikizm, jumhuriyetchilik, milletchilik, elmaniye, döletchilik we islahatchiliqtin ibaret. Kamal köp milletlik impériye idiyisidin waz kechti. Meqsiti bir oxshash terkiblik milliy dölet qurup chiqish idi. Bu jeryanda erminiyikler we gréklar sürgün we qirghingha uchridi. Uningdin kéyin u sultanliq tüzümni bikar qilip, gherbche jumhuriyet tüzümini qurdi. U xelpining orninimu bikar qildi (xelpe diniy nopuzning wekili). En’eniwi maarip ministirliqi we diniy ministirliqlarni emeldin qaldurup, musteqil diniy mekteplerni bikar qilip, birlikke kelgen dindin xaliy ammiwi maarip tüzümini ornatti. Islam qanuni qollinidighan qazixana (sot)larning ornigha shwétsariye xelq qanuni asasigha qurulghan yéngi qanun tüzümni dessetti. U Girigoriye miladiye kaléndarini en’eniwi kalindarning ornigha almashturdi. Islam dinining dölet dinlik ornini bikar qildi. Impérator pétirdin örnek élip kishilerni türkche bash kiyim kiyishtin cheklep, qalpaq kiyishke ilhamlandurdi. Chünki türkche bash kiyim islam dinining en’eniwi simwoli idi.

Ereb yéziqi asasidiki türk yéziqini emes, rum yéziqini ishlitishni éniq belgilidi. Bu islahat nahayiti muhim?“buning bilen rum yéziqida sawat chiqarghanlar ilgirki nurghun matiryal larni körelmeydighan boldi, U kishilerni yawropaning tillirini öginishke ilhamlandurdi, sawatsizliq mesilisini xéli zor derijide hel qildi”. 30-yillarda mustapa kamal türk xelqining milli, siyasi, dinni we hezaret salahiytini qayta turghuzghandin kiyin, türkiyining iqtisadini tereqqiyatini aktip ilgiri sürdi. Gherblishish zamaniwilishish bilen qol tutushup teng ilgirilidi hem gherblishish zamaniwillishishni ishqa ashuridighan qoral qilip belgilendi.

1939-yilidin 1945-yilighicche bolghan gherbtiki urushta, türkiye yenila bitereplikni saqlidi. Emma, urushtin kéyin dergal gherb bilen salahiyetlendi. Gherbke egishidighanliqini ipadilesh üchün bir partiyilik tüzümni téximu köp partiyilik tüzümge köchti. Mustapa kamal wezxanliq qilip yürüp axir 1952- yili turkiyini shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza qildi. Gherbning nechche yüz milyon amirika dolliriliq iqtisadiy, bixeterlik yardimini qobul qildi. Uning armiyisini gherb meshqlendurdi we qorallandurdi hem shimaliy atlantik ehdi teshkilatining qomandanliq sistémisigha kirgüzüldi. Zéminida amérika herbiy baza qurdi. Gherb türkiyeni sowét ittipaqining ottura déngiz, ottura sherq, pars qoltuqigha kéngiyishini tosidighan sherqtiki istihkam dep qarashqa bashlidi. Türkiye bilen gherbning bu xil alaqisi we uning gherb bilen salahiyetlinishi 1955-yili chaqirilghan bandung yighinida gheyri gherb döletliri we itpaq tüzmeydighan döletlerning eyiplishighe uchiridi hem islam döletliri uninggha munapiq, dep hujum qildi.

Soghuq munasiwetler urushi axirlashiqandin kiyin, türkiyining serxillirining köpvnchisi yenila türkiyining gherp we yawropaning bir ezasi boluxni qollidi. Ulargha nispeten shimali atlantik ehti teshkilatining ezaliqini saqlash kem bolsa bolmaydu.vnki, u arqiliq gherp bilen zich eshkili baghlinishini saqlighili bolidu ham u géritsiye bilen tengpung turushtimu kam bolsa bolmaydu emma, türkiye bilen gherpning itpaq tüzüshi uning shimali atlantik ehti teshkilatining ezaliq ornidila ipadilinidu, u soghuq munasiwetler urushining mehsuli. Soghuq munasiwetler urushining axirlishishi ikkisining itpaq tüzüshidiki asasliq sewepni yoqatti hem buxil munasiwetning suslishishi we qyta békitilishini keltürüp chiqardi. Ghrpke nispeten, türkiye emdi shimaldin kelgen tehditni tosidighan tosidighan kargha këlidighan istikam emes, belki huddi déngiz qoltiqi urushidikdak janoptin kélidighan ikkilemchi tehditke taqabil turidighan hemrah boldi. Bu urushta türkiye iraq néfit ining uttura déngizgha tutishidighan türkiye chigrasi ichidiki néfit turubisini étish we Iraqqa zerbe béridighan amérika ayropilanlirining türkiye hawa armiye baziliridin kötürülishige ruxset qilish arqiliq sadamhuseyinge qarshi ittipaq qa muhim yardem berdi. Emma, zungtungi özel chiqarghan bu qarar türkiye dölet ichide qattiq dolqun peyda qilip, türkiyining diplomatiye ministiri, dölet mudapie ministiri we bash senmujangning istépa bérishini keltürüp chiqardi hemde özel bilen amérikining yéqin hemkarliqigha qarshi keng kölemlik namayish yuz berdi. Uningdin kéyin zungtungi démiril we zungli sillir bdt ning Iraqqa qaratqan imbargosini tézrek axirlashturushni telep qildi. Bu xil imbargo turkiyigimu éghir iqtisadiy yuk peyda qildi. Türkiyining gherb bilen hemkarliship, jenubtin kélidighan islam tehditige taqabil turush xahishi uning gherb bilen birliship sowétning tehditige taqabil turush xahishidin bekrek éniq siz bolup qaldi. Déngiz qoltuqi krizisida türkiyining en eiwi ittipaqdishi Gérmaniye Iraqning turkiyige qilghan bashqurulidighan bomba hujumini shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha qilinghan hujum dep qarash qa qarshi turdi. Bu ishmu türkiyining jenubtin kélidighan tehditke taqabil turushta gherbning yardimini kütüshning exmiqanilik ikenlikini bildürdi. Soghuq munasiwetler urushida sowét ittipaqi bilen qarshilishish türkiyining medeniyet salahiyiti mesilisini qozghiyalmighanidi, soghuq munasiwetler urushidin kéyin ereb döletliri bilen bolghan munasiwet bu mesilini utturigha élip chiqti.

80- yillardin bashlap…

Méksika. Türkiye 20-yillardila bir arisaldi dölet idi. Méksika 80-yillargha kelgende andin mushundaq dölet boldi. Emma, ularning gherb bilen bolghan tarixi munasiwitide bezi oxshiship kétidighan jaylar bar. Turkiye ge oxshash, méksikimu özgiche gheyriy gherb hezaritige ige. Xuddi oktawio paz körsetkinidek: “Méksikining yadrosi yenila in dian hezariti, yawropache hezaret emes”. Osmanli impériyisige oxshash, méksikimu 19-esirde gherb jahangirliri teripidin böluwélinghan. Yene turkiyige oxshash, 20-esirning 20-30-yillirida inqilab arqiliq milli salahiyetge ige yéngi asas we yéngi bir partiyilik siyasiy tuzum berpa qildi. Wehalenki, turkiyede inqilab en’eniwi islam hezariti we osmanli impiriyisi hezaritidin waz kéchishni, shundaqla gherb hezaritini qobul qilishni we gherbke qatnishishni oz ichige alghan. Méksikida bolsa rosiyidikidek, inqilab gherb medeniyitini qobul qilidighan, sighduridighan bezi amillarni öz ichige alghan. Bu bir xil gherb kaptalizimi we démokratiye tüzülmisige qarshi turidighan yéngi milletchilikni keltürüp chiqarghan. Shu sewebtin, 60-yillarda türkiye özini yawropa döliti qilishqa urunghan, méksika bolsa özini amérika bilen qarshilishidighan dölet qilishqa orunghan. 30-yillardin 80-yillarghiche méksika rehberliri izchil amérika menpeitige xiris qilidighan iqtisadiy we diplomatiye siyasiti yürgüzgen.

Awstraliye. Rosiye, türkiye, Méksikigha sélishturghanda, awstraliye ezeldin bir gherb döliti idi. U 20-esirning otturilirida awwal engliye bilen uningdin kéyin amérika bilen yéqin ittipaq tuzdi. Soghuq munasiwetler urushi mezgilide bu gherbning la emes, belki yene amérika-engliye-kanada-awstraliye herbiy ishlar we axbarat ornining ezasi boldi. Emma, 90-yillarning bashlirida awstraliye rehberliri awstraliye ni gherbtin ayrip, özini qaytidin asiya döliti qilip békitish ni hem özi bilen zémin jehette qoshna döletler bilen yéqin munasiwet ornitish ni qarar qildi. Zungli paul kiting awstraliye emdi “impériyining bir qismi emes”. U choqum bir jumhuriyet bolushi hemde asiyagha “qétilish” ni nishan qilishi kérek, dep jakarlidi. U bir musteqil döletlik salahiyitini turghuzush üchün, buni zörör dep qaridi hemde “dunya sehniside awstraliye bir hezaretlik jemiyet halitide özige wekillik qilip, asiya bilen bérish-kélish qilip, munasiwet ornitip yürse, bu munasiwet qayil qilish küchige ige bolmay qalidu hem héchbolmighanda asasiy qanun jehettimu yenila bir shaxlanma jemiyet bolup turalmaydu ”dédi. Nechche yildin buyan awstraliye “engliye pereslik we paralich késili”ning derdini yetküche tartti. Diplomatiye ministiri gars éwanis mushuninggha oxshash terzde mundaq deydu: engliye bilen izchil alaqini saqlash bizning milli hezaritimiz, iqtisadiy istiqbalimiz we asiya, ténch okyandiki teqdirimizni selbiy tesirge uchritidu.

Gherb wirusliri we hezaret rohi yimirilish késili. Awstraliye asiyagha egiship mangghanda, bashqa arisaldi döletler- türkiye, méksika, rosiyiler gherbni öz jemiyitige kirgüzüshke tirishiwatatti. Emma, ularning kechurmishliri yerlik hezaretning eslige keltürüsh, uyushturush küchini , shundaqla ularning özining yéngilash, taqabil turush, cheklesh, gherbtin kirgen nersilerge qandaq maslishish iqtidari barliqini roshen körsitip qoydi. Gerche gherbni ret qilish aqmisimu, kamalizmmu muweppeqiyetlik bolmidi. Eger gheyriy gherb jemiyetliri zamaniwilashturushni ishqa ashurmaqchi bolidiken, choqum gherbning emes, özining yolida méngishi kérek, yaponiyidin örnek élip, özining en’enisi, tuzulmisi, qimmet qarashliridin toluq paydilinip, shu asasta zamaniwilashturushni ishqa ashurush kérek.

Siyasiy rehberler körenglik bilen öz jemiyitimizdiki hezaritimizni tüptin qayta quralaymiz, dep qaraydu. Bu muqerrer meghlup bolidu. Gerche ular gherb hezaritining amillirini kirguzelisimu, bu amillar öz dölitining yerlik hezaritining yadroluq amillirining ornini menggü basalmaydu, ularni yoq qiliwételmeydu. Eksiche, gherbning wirusliri birer jemiyetke yiltiz tartip qalidiken, uni yiltizidin yoqatmaq tes. Wirus mewjut bolup turiwéridu, emma janni alalmaydu. Bimar yenila yashiyalaydu, emma menggü mukemmel bolalmaydu. Siyasiy rehberler tarixni yritalaydu, emma tarixtin özini qachuralmaydu, ular arisaldi döletlerni meydangha keltürdi. Emma, gherb jemiyitini yaritalmaydu. Ular dölitige bir hezaret rohi yimirlish késili yuqturup qoydi, bu shu döletning uzaq muddetlik, éniq bir alahidiliki bopqalidu.


7- bap yadro döletler chembirek we mediniyet tertipi


Medeniyet we tertip



Shekilliniwatqan yer shari siyasiysida asasliq medeniyetlerning yadro döletliri soghuq munasiwetler urushi mezgilidiki ikki derijidin tashqiri chong döletning ornini ‘’elip , bashqa döletlerni özige tartidighan we tépidighan bir nechche asasliq qutupqa ayliniwatidu. Bu özgirishler gherb medeniyiti we junghua medeniyetliride nahayiti roshen ipadilendi. medeniyet guruhliri mushundaq shekilliniwatidu. U yadro döletlerni , eza döletlerni , qoshna döletlerdiki hezarette ohshiship kitidighan az sanliq milletlerni , yadroluq döletler biheterlik éhtiyaji tüpeylidin kontirol qilishni ümid qilidighan bashqa hezaretke tewe milletlirini öz ichige alidu. Bu hil haletler medeniyetler guruhi ichidiki döletlerning bir yadro dölet yaki bir nechche yadro döletni chöridep , ularning etrapidiki dairige chéchilish, ularning ashu medeniyet bilen salahiyetlinishish we mushu medeniyet guruhlirigha kirish derijisini ekis etturup berdi. Islam dunyasida hemme ‘’etirap qilghan bir yadro dölet yoq. Ular ortaq tonushni kücheytiwétidu, emma hazirghiche aran bir iptidaiy ortaq siyasiy qurulma shekillendurdi .

Döletler hezariti ohshishidighan döletlerge egishishke ,hezaret ortaqliqi yoq döletler bilen tépishishke mayil.yadro döletlerni ‘’elip éytsaq ,ehwal tehimu shundaq .ularning küchi hezaret jehette özliri bilen ohshash döletlerni jelip qildi, ohshimaydighan döletlerni chetke qaqti. Yadro döletler biheterlik éhtiyaji tüpeylidin bashqa medeniyetke tewe milletlerge singip kirishke we ularni idare qilishqa urunushi mumkin . tarihi munasiwet we küchler tengpungluqi éhtiyaji bilen bezi döletler özining yadro dölitining tesirige qarshi turidu .gruzuye we rossiye pirawosliye dini döliti , emma girizuye tarihta izchil rosiyige qaeshi turghan ,yene shundaqla Rosiye bilen bolghan yéqin munasiwetni saqlighan .wýtnam we junggo kungzi medeniyitige tewe döletler ,emma tarihta ularning arisida düshmenlishish yuz bergen .emma waqitning ötishige egiship ,hezaret ortaqliqi ,shundaqla huddi gherbi yawropa döletliridikidek téhimu keng dairide , téhimu küchlük medeniyet éngining shekillinishi belkim bu döletlerni bir birighe baghlishi mumkin.

Soghuq munasiwetler urushi mezgilide her qandaq tertip derijidin tashqiri döletlerning öz lagiridiki kontrolligh we üchünchi dunya elliridiki tesirning mexsoli idi. Shekiliniwatqan xazirqi dunyada bolsa , yer shari haraktirlikchong döletning waqti ötti, yer shari ortaq gewdisi peqet bir chushke aylinip qaldi. Héchqandaq bir döletning ,hetta amirikiningmu yer shari xaraktirlik bixeterlik menpeiti qalmidi. Bügünki téximu murekkep ,köp terkiblik dunyada tertibning terkibi qisimliri medeniyetlerning ichki qisimida we mediniyetler arisida mewjut . dunya tertipi ya medeniyet asasigha qurulidu. Yaki boshluqtiki rawaqqa aylinip qalidu. Hazirqi dunyada , mediniyetning yadro döletliri medeniyetning ichki qisimidi tertipning menbesi, yadro arisidi söhbetler medeniyetler arisidiki tertipning menbesi. Yadro döletler rehberlik rolini oynighan dunya- bir küchler tesiri rayonlirigha bölüngen dunyadur. Emma, yene shundaqla, bir kursetken tesiri, bashqa shunungha oxshash mediniyetke ige döletler teripidin ajizlitilghan dunya. Hezaret ortaqliqi yadro döletletlening eza döletlerge we tashqi dölet apieratlirigha bolghan rehberlikni, ulargha tertip tangidighan rolini heqliqqa ige qilidu. Emma b d t bash katipi ghali 1994-yili bir küch tesiri dairisini saqlash qaidisini élan qildi. Yeni; yétekchi orungha ige rayen xaraxrtirlik chong döletning bdt rayon xariktirlik küchning ornini alalmaydu. Yadro duler öz mediyitidiki bashqa döletler bilen bolghanmunasiwette rayon xaraktérlik hoquqini yürgüzgende, bu xil hoquq hem ishenchilik bolidu hem heqliqliqqa ige bolidu.

Yadro döletlerning tertip saqlash funksiyisini jari qilduralishi, eza döletlernig uni hezarette tuqqinimiz dep qarighanliqidin bolidu. Mediniyet bir chongaytilghan aile, yadro dölet shu ailidiki bir moysipitqa oxshaydu, u bashqa tuqqanliri üchün intizam tüzüp béridu we yúletchük bolidu. Eger mundaq tuqqanliq munasiwiti bolmisa, téximu küchlük bir döletning ularning rayon toqunushini hel qilish we tertiplerni ulargha téngish iqdidari cheklimige uchraydu. Pakistan,bén’gal hetta sérlankimu hindistanning jenobi asiya tertipinining qoghdighuchisi bolishini qobul qilishni xalimaydu. Héchqandaq bir jenobi asiya döliti yapunniyening bundaq fonkisyesini jari qildurishni téximu xalimaydu. Mdiyette yadro dölet bolmighanda, mediyetler ichide tertip turghuzush we mediniyetler arisida sühbet arqiliq tertip tughuzush Intayin qiyin bir mesilige aylinip qalidu. Mediyette yadro döliti bolmighanda, mediyetler ichido tertip turghuzush we mediyetler arisida súhbot arqiliq tertip turghuzush intayin bir qiyin mesilige aylinip qalidu. Xuddi rosiyening sibiriye bilen, Gérmaniyining krodiye bilen bolghan munasiwitidek, bosiniye bilen shundaq munasiwet ornatqan birer nopizluq, heqliq islam döliti yoq. Shunung bilen amrika bu rolni sinap béqishqa mejbor boldi. Amrikining buchigraliri sabiq yuguslawiye dowrde sizilghan bu rayonda istiratigiyilik menpeiti bolmighanliqi; amrika bilen bossiniyining hezaret baghlinish bolmasliqi; yawrupaning yawrupada bir musulman döliting qurulushigha qarshi turushi, amrikining bu rolni sinap sinap béqishini ünümsiz bir rolgha aylanduriup qoydi. Afriqa we arep döletliring yadro döliti bolmasliqi sudanda élip bériliwatqan ichki urushni hel qilish tirishchanliqlirini tolimu murokkepleshturup qoydi. Yene bir jehettin, yadro dölet qeyerde bolsa, ular mediniyet asasida yéngi xelqara tertip ornitishning asasliq amiligha aylinip qalidu.

………………………….



Gherp chigrasining shekillinishi



Soghuq munasiwetler urushi mezgilide amrika ghayet zor, tarqaq, kup mediyetlik döletler góróhining merkizi idi. Bu döletlerng sowit itipaqing téximu kéngiyishini tosushtek ortaq bir nishani bar idi. Bu goroxlarng erkin dunya yaki ittipaq dölet dep nami bolup, nurghun döletlerni öz ichge alghanidi. emma, bu döletlerning hemmisila ghérip döliti emes idi. Mesilen, türkiye, giritsiye, yaponiye, koriye, filipin, Israiliye we téximu köng dairide taylant, pakistanlar. Buning eksiche bolghini, terkibi sel oxshimaydighan döletler gorohi mesilen, barliq prawoslawiye dini döletliri, tarixta izchil gheripke tewe bolup kelgen bir nechche dölet, wéytnam, kuba, taraq menide hindistan we bir nechche afriqa döliti bar. Soghuq munasiwetler urushining axirlishishigha egiship, bu ikki kup mediniyetlik, hezaret halqighan goroh bolup ketti. Séwit ittipaqi séstémising yimirilishi intayin téz boldi. Soghuq munasiwetler urushi mezgilidiki kúp mediniyetlik erkin dunya tolumu asta halda shuninggha oxshiship kétidighan ghérip mediyiti bilen birdeklikke ige bir yaki bir qanche goroh bolup shkilliniwatu. Hazir chégrilar shekillinsh ichide. U gherp xelqara teshkilatlarning ezaliring salahiyitini qandaq belgilesh mesilisige chétilidu. Yawrupa itipaqing yadro döletliri bolghan firansiye we girmaniyeni bashta bélgiye, gollandiye, luyksumboriikdin terkip tapqan ichki goroh chúrididi. Bu döletler mal-tawar we xadimlarning özara yürüshshidiki barliq tosalghularni yoqitishqa qoshdi, uningdin kéyin italiye, ispaniye, portugaliye, daniye, engiliye, érlandiye, giritsiye; 1995-yili eza bolghan awistiraliye, finlandiye, shiwitsiye we shu chaghda yawrupa ittipaqi bilen alaqiliship turghan polsha, wingiriye, chéxiye, slowakiye, bulghariye, ruminiyer chörididi. Bu réalliqni ekis ettürüp, 1994-yili küzde girmaniyining hakimyit tutiwatqan partiyisi we firansiyening yoqiri derijilik emeldarliri öz aldigha bir oxshashmaydighan ittipaq qurush toghurluq teklip ottutrigha qoyushti. Girmaniyining pilanii bolsa dosleptiki eza döletlerdin italiyini chiqirwétip qattiq yadro teshkil qilish; girmaniye bilen firansiye bolsa qattiq yadro ichidiki yadroni teshkil qilish; qattiq yadro döletler tézlikte bir pul ittipaqi qurush hem ularning diplomatiye siyasiti we dölet mudapiye siyasitini bir gewdilendürüsh idi. Shuning bilen bir waqitta, firansiye zunglisi Edward balladur mundaq bir üch qatlamliq ittipaq qurush teklipi berdi; birdeklishishke qoshulidighan besh yadro dölet yadro shkillendürüsh, eza bolush aldidiki döletler bolsa sirtqi halqini shelkillendürösh, uningdin kéyinla firansiye diplomatiye ministiri alayin juppi bu uqumni tepsili sherhilep; hemra döletlerning sirtqi halqisini sherqi yawrupa we ottura yawrupa döletliri shekillendüridu ; ottura halqa bezi sahelerning ortaq qaidilirini qobul qilishni xlaydighan hem shundaq qilalaydighan döletlerdin shekillinidu. Bashqa siyasiy rehberlermu mushuninggha oxshiship kétidighan orunlashturushlarni otturigha qoydi. Emma, mushu orunlarning hemmisi taki eza döletler bilen eza emes döletlerni ayriydighan chégra siziqighiche alaqisi nahayiti zich baghlanghan döletlerdin teshkillengen ichki guruh we yadro döletler bilen birdeklishishi derijisi töwenrek bolghan döletlerdin terkib tapqan sirtqi guruhqa chétildi.

Yawropa undaq bir chégra ni sizish soghuq munasiwetler urushidin kéyinki dunyada gherb duch kelgen xir sining biri. Soghuq munasiwetler urushi mezgilide bir gewde süpitidiki yawropa mewjut emes idi. Emma kommunizimning gumran bolushigha egiship , kishiler yawropa digen nime? Digen soalgha choqum yuzlenmise we buninggha jawap bermise bolmaydighan bolup qaldi. Yawropaning shimal, jenup, ghérip terepliri déngiz bilen qorshalghan., jenoptiki chigrasi hezaret jehettiki reshen liniye bilen qorshalghan. Jenoptiki chigrasi hezaret jehettiki roshen liniye bilen birdek. Emma, sheriqtiki chigra qeyerde kimler yawrupa döliti dep qarilish hem yawrupa ittipaqi, shimali atlantik ehdi teshkilati digendek teshkilatlarning yoshurun ezasi bolush kérek?

bir nechche esirdin buyan ghérip xristian dinidiki milletler bilen musulmanlar we prawoslawiye dinidiki milletlerni ayrip turghan ulugh tarixi Chigra bu suallargha eng qayil qilarliq, eng toluq jawap boldi. Bu chigrani ta 4-esirdiki rum imeryising parchilinishi we 10-esirdiki muqeddes rum impiryising qurulishugha qeder sürgili bolidighan bolup, az digendimi 500 yildin buyan asasen dégüdek hazirqi ornini saqlap klegen. U shimaldin bashlinip, hazirqi finlandiye we baltiq döletlirining Rosiye bilen bolghan chégrisini boylap, gherbi bélorosiye we okrainani késip ötüp uniatizim katolik gherbi bilen prawoslawiye sherqini ayriydu; unungdin kéyin ruminiyidiki tranzilwiyidin késip utüp, katolik dinidiki wéngriyini bu döletning bashqa qisimliridin ayriydu; uning kéyin yene slowiniye bilen krodiyini bashqa jemhoriyetler bilen ayriydighan chégrani boylap sabiq yuguslawiyeni késip ötidu. Elwette, bu chégra balqan rayonida hon impériyisi we osmanli impériyisining tarixiy chégraliri bilen mas kélip qalidu….